για την ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ του ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ
Ο μη κερδοσκοπικός φορέας κοινωνικής φροντίδας ΓΟΝ.ΙΣ εισήγαγε πρώτος το ζήτημα της κοινής επιμέλειας στην ελληνική πραγματικότητα επίσημα από το 2007 με επανειλημμένες παραστάσεις προς το Υπουργείο ΔΔΑΔ, τον Πρόεδρο του Αρείου Πάγου και φορείς, με έρευνες στις σχετικές αποφάσεις του Πρωτοδικείου Αθηνών (2010) και του Πρωτοδικείου Πειραιά (2013) ενώ ήδη από το 2009 έχει καταθέσει στο Υπουργείο Δικαιοσύνης επεξεργασμένη πρόταση με επανειλημμένα υπομνήματα (2010, 2012, 16-6-2014, 22-12-2014 ) καθώς επίσης και σχετικό σχέδιο νόμου για την τροποποίηση των σχετικών διατάξεων και την εισαγωγή της κοινής επιμέλειας των ανηλίκων ως βασικού, πρωταρχικού κανόνα στη διάσταση, στο διαζύγιο και τα παιδιά εκτός γάμου. (αρ. πλήρως επεξεργασμένη πρόταση αρ.πρωτ. 103157/16-12-14)
Η διάλυση του γάμου ή της συμβίωσης διαλύει την νομική μορφή της οικογένειας μεταξύ των συζύγων, αλλά όχι μεταξύ αυτών και των παιδιών τους. Σε αυτόν τον συνεχιζόμενο δεσμό στηρίζεται συνταγματικά η αξίωση για ενεργή συμμετοχή ( και όχι απλώς επιφανειακή επικοινωνία με χρονικό περιορισμό) των γονέων με τα παιδιά τους και μετά την νομική λύση του γάμου – σχέσης των γονέων μεταξύ τους.
Η καθημερινότητα και η συναπόφαση για τα παιδιά εξασφαλίζεται και στο διαζύγιο με την διαμόρφωση ενός προγράμματος ανατροφής των παιδιών με συγκεκριμένο σχέδιο δράσης, πάντα προς όφελος των παιδιών. Είναι αναγκαία η ύπαρξη ενός συγκεκριμένου, αναλυτικού αλλά και ευέλικτου προγράμματος ανατροφής των παιδιών, βασισμένο στις σύγχρονες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, όπως μάλιστα επηρεάζονται από την κρίση, ανεξάρτητα από τη μετά χωρισμό σχέση των δύο γονέων. Απαραίτητες προϋποθέσεις για την υλοποίηση των ανωτέρω αποτελούν η θεσμοθέτηση του οικογενειακού Δικαστηρίου σε περιβάλλον κοινής επιμέλειας – συνεπιμέλειας με την συμμετοχή ειδικών.
Ιδανικά, ένα παιδί μεγαλώνει καλύτερα με την αγάπη και την παρουσία και των δύο γονιών. Το κάθε παιδί έχει ανάγκη να νιώσει ότι ανήκει σε μια οικογένεια που του προσφέρει συναισθηματική θαλπωρή και μια ασφαλή βάση ώστε να μπορέσει να εξερευνήσει το περιβάλλον γύρω του και να εξελιχθεί. Αυτό μπορεί να συμβεί ακόμα και στο διαζύγιο, αφού ιδίως τότε πρέπει η απόλυτη προτεραιότητα είναι η ευημερία και το συμφέρον του παιδιού.
Οι αποφάσεις σχετικά το που θα μείνει το παιδί, αλλά και πως θα μπορέσει να βλέπει και τους δύο γονείς του, συγκαταλέγονται στις δυσκολότερες διαδικασίες που οι γονείς θα πρέπει να αντιμετωπίσουν κατά την διάρκεια ενός διαζυγίου. Οι αλλαγές που επιφέρει η νέα συνθήκη στην επαφή των γονέων με το παιδί , τους δημιουργεί άγχος και πανικό κάποιες φορές στην σκέψη ότι δεν θα μπορούν να είναι διαρκώς μαζί του. Ταυτόχρονα , η νομική διάσταση του διαζυγίου, που ορίζει τα διαδικαστικά ζητήματα της επιμέλειας και της συχνότητας των επαφών του κάθε γονέα με το παιδί, συχνά επιδεινώνει τους φόβους και τις συγκρούσεις μεταξύ τους. Μια ανταγωνιστική σχέση ευνοείται με το υπάρχον οικογενειακό δίκαιο και την ισχύουσα δικονομική διαδικασία οδηγώντας, είτε στην σύγκρουση των γονέων, είτε στην αδιαφορία του ενός γονιού, με άμεση δυσμενή συνέπεια στο ψυχολογικό και συναισθηματικό κόσμο του παιδιού. Με τον τρόπο αυτό αναπαράγονται στερεότυπα του παρελθόντος που δεν έχουν έρεισμα στη σύγχρονη πραγματικότητα. Σε κάθε περίπτωση δεν είναι δυνατόν να προωθηθεί και να υποστηριχθεί ή να κριθεί και να αποφασιστεί ένα σωστό και λειτουργικό πρόγραμμα ανατροφής των παιδιών στην ισχύουσα δικαστική πραγματικότητα. Ενώ δηλαδή τα δικαστήρια αποφασίζουν και οι γονείς προσπαθούν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, να ρυθμίσουν τα ζητήματα επιμέλειας, το ίδιο το παιδί βρίσκεται στην μέση ενός κυκεώνα, προσπαθώντας να καταλάβει, να συνειδητοποιήσει και να συμβιβαστεί στη νέα τάξη πραγμάτων. Στον μκο ΓΟΝ.ΙΣ. συχνά βλέπουμε ότι η καθημερινή πραγματικότητα στις οικογένειες που αντιμετωπίζουν τις διαδικασίες ενός διαζυγίου αποδεικνύει ότι η διαμόρφωση ενός προγράμματος ανατροφής των παιδιών είναι συχνά πέρα και πάνω από νομικές διαπραγματεύσεις. Οι γονείς, ανεξάρτητα από το είδος του διαζυγίου που έχουν αποφασίσει, αν είναι δηλαδή συνεργατικό, αποστάσεων ή συγκρουσιακό, οφείλουν στους εαυτούς τους, αλλά κυρίως υποχρεούνται προς τα παιδιά τους να υιοθετήσουν ένα διαφορετικό τρόπο προσέγγισης, είτε σε επίπεδο νομικών διεργασιών, είτε σε επίπεδο προσωπικής συμφωνίας, ως προς τις διαδικασίες για ένα σωστό προγραμματισμό σε θέματα που άπτονται της ανατροφής των παιδιών. Όταν οι γονείς καταφέρνουν να υπερπηδήσουν τα προσωπικά τους ζητήματα και να σχεδιάσουν μαζί ένα πρόγραμμα ανατροφής για τα παιδιά τους με λεπτομέρεια και λειτουργικό σχεδιασμό, που θα διαμορφώνει ένα συγκεκριμένο και ξεκάθαρο σχέδιο δράσης, καθώς και κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τις ευθύνες του κάθε γονέα και το ρόλο του για τις σχετικές με το παιδί αποφάσεις, τότε μπορεί οι όροι «ανάθεση επιμέλειας» και τα προγράμματα επισκέψεων και επαφών να μην είναι άκαμπτα, αλλά να προσαρμόζονται στις ανάγκες του παιδιού και των γονέων.
Ανεξάρτητα της ηλικίας των παιδιών, η προσπάθεια των γονέων να διαμορφώσουν ένα πρόγραμμα ανατροφής για τα παιδιά πρέπει να διευθετεί ποικιλία ζητημάτων. Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό από τους γονείς αλλά και όλους τους εμπλεκόμενους ότι δεν μπορεί να υπάρχει μία και μοναδική ιδανική λύση ή εφαρμόσιμη σε όλες τις περιπτώσεις και όλα τα προβλήματα που προκύπτουν σε ένα διαζύγιο, αλλά αντίθετα σε κάποιες περιπτώσεις απαιτούνται ακόμα και πειραματισμοί, δοκιμές και παραχωρήσεις. Όσο γρηγορότερα καταφέρουν οι γονείς να αποδεχτούν την πολυπλοκότητα της κατάστασης και τα προβλήματα που αυτή συνεπάγεται, τόσο πιο γρήγορα και σύντομα θα μπορέσουν να έχουν τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα, τόσο για τα παιδιά, όσο και για τους ίδιους.
Τα ανωτέρω αποδεικνύουν πλήρως την αναγκαιότητα του Οικογενειακού δικαστηρίου, ως θεσμού που με την υποβοήθηση και άλλων ειδικών, επιλύει αποτελεσματικά και με ταχύτητα, διατηρώντας βεβαίως πλήρεις τις δημοκρατικές εγγυήσεις, τα ζητήματα οικογενειακού δικαίου.
Τα κύρια σημεία της πρότασής μας, η οποία ακολουθεί αναλυτικά, είναι :
α) υποχρεωτική προδικασία με τον ήδη υπάρχοντα θεσμό της δικαστικής μεσολάβησης (άρθρο 214 Β ΚΠολΔ), εφαρμοζόμενο κατ αναλογία, ως θεσμό αυξημένου κύρους και εγγυήσεων δικαστικής προστασίας, και σε περίπτωση επιτυχίας υπογραφή συμφωνητικού μεσολάβησης .
β) ίδρυση ειδικής δικαστικής κοινωνικής υπηρεσίας προς υποβοήθηση του Δικαστηρίου, άλλως και μέχρι την ίδρυσή της οι κοινωνικές υπηρεσίες των δήμων ή δημοσίων φορέων, ή αντίστοιχοι ειδικοί από τον κατάλογο πραγματογνωμόνων εκάστου Πρωτοδικείου.
γ) σε περίπτωση συμφωνίας των διαδίκων γονέων αυτοί μπορούν να απευθύνονται και σε μη κερδοσκοπικούς φορείς κοινωνικής φροντίδας κοινής επιλογής, συνεπώς οι ΜΚΟ που ασχολούνται με το ζήτημα της προστασίας των δικαιωμάτων των παιδιών, ήτοι οι ΜΚΟ κοινωνικής φροντίδας αξιοποιούνται προς διευκόλυνση των δημοσίων υπηρεσιών, σε περίπτωση βεβαίως που συμφωνούν και οι δύο διάδικοι γονείς να προσφύγουν σε μία από αυτές.
Έτσι, αφενός σε περίπτωση διαφωνίας εξασφαλίζονται οι εγγυήσεις διαφάνειας αμεροληψίας και κοινωνικού ελέγχου που παρέχει μια δημόσια υπηρεσία, όπως η ειδική δικαστική κοινωνική υπηρεσία (υπό β), αφετέρου όμως σε περίπτωση που οι διάδικοι έχουν αρχή συμφωνίας μπορούν να απευθυνθούν σε ΜΚΟ της επιλογής τους προκειμένου να συντάξουν από κοινού έκθεση και κοινό γονεϊκό πρόγραμμα ανατροφής του παιδιού με στόχο την άμεση έκδοση αντίστοιχης δικαστικής αποφάσεως.
δ) εισαγωγή της έννοιας του «γονεϊκού προγραμματισμού» ανατροφής του παιδιού ως ολοκληρωμένης προτάσεως καθενός από τους διαδίκους γονείς για την ανατροφή των παιδιών τους. Η επεξεργασία ενός γονεϊκού προγράμματος ανατροφής ωθεί τους διαδίκους να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα και τα προβλήματα της ανατροφής του παιδιού, και να μην υπεκφεύγουν με γενική και αόριστη δικαστική αντεκδίκηση, ενώ δίνει την ευχέρεια στις κοινωνικές υπηρεσίες και εν τέλει στο Δικαστήριο να ερευνήσει σε βάθος τη διαφορά, συγκρίνοντας και εξετάζοντας τα γονεϊκά προγράμματα ανατροφής των διαδίκων, τα σημεία που προσεγγίζουν ή αποκλίνουν καθώς και αν είναι προς το συμφέρον των ανηλίκων, ώστε εν τέλει να εκδοθεί απόφαση από τη συνισταμένη αυτών κατά τη δικαστική κρίση.
Το Οικογενειακό Δικαστήριο θα παράγει αποτελέσματα για το παιδί όταν θα λειτουργήσει σε περιβάλλον κοινής επιμέλειας ως βασικού , πρωταρχικού κανόνα.
Η από κοινού επιμέλεια των παιδιών συναντάται τελευταία όλο και συχνότερα στις διευθετήσεις των διαζυγίων. Παράλληλα, ολοένα και περισσότερες μελέτες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τα παιδιά που ανατρέφονται με κοινή επιμέλεια των γονιών τους έχουν λιγότερα συναισθηματικά προβλήματα και προβλήματα συμπεριφοράς, μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση, καλύτερες σχέσεις με την οικογένεια και υψηλότερες επιδόσεις στο σχολείο, από τα παιδιά που βρίσκονται σε αποκλειστική κηδεμονία του ενός γονιού.
Πώς μπορεί να λειτουργήσει ομαλά η κοινή επιμέλεια;
1. Οι ειδικοί δίνουν κάποιες κατευθυντήριες οδηγίες, η εφαρμογή των οποίων μπορεί να βοηθήσει στην επίτευξη ενός τέτοιου προγράμματος. Οι γονείς πρέπει να δημιουργήσουν ένα πρόγραμμα που να προσφέρει μία λογική και προβλέψιμη καθημερινότητα. Το καλύτερο σύστημα είναι αυτό που εξυπηρετεί το πρόγραμμα και των δύο γονιών και παράλληλα παρέχει την πιο καλή και ομαλή καθημερινότητα στο παιδί, διαφυλάσσοντας τα συμφέροντά του. Όποιο καθημερινό πρόγραμμα και αν συμφωνήσουν οι γονείς ή αποφασιστεί από το δικαστήριο , οι διακοπές καλό είναι να μοιράζονται και στους δύο γονείς, εναλλάσσοντας τις περιόδους κάθε χρόνο.
Κάποια παραδείγματα (από την εμπειρία του ΓΟΝ.ΙΣ.) κοινών ρυθμίσεων είναι τα παρακάτω:
• Τα παιδιά μένουν με τον έναν γονιό Δευτέρα με Παρασκευή μεσημέρι και με τον άλλο το υπόλοιπο της εβδομάδας, και εναλλάσσουν κάθε έξι μήνες.
• Τα παιδιά μένουν δύο εβδομάδες τον μήνα με τον ένα γονιό και δύο με τον άλλον.
• Μερικοί γονείς το συμφωνούν έτσι, ώστε τα παιδιά να μένουν στο ίδιο σπίτι και να κάνουν οι γονείς την αλλαγή, τουλάχιστον όσο είναι μικρά, ώστε τα παιδιά να νιώθουν μία σταθερότητα και οικειότητα με το περιβάλλον τους.
Και οι δύο αυτές λύσεις, όπως και σχεδόν κάθε πρόγραμμα καθημερινότητας στην περίπτωση της από κοινού φυσικής επιμέλειας (φροντίδα) , προϋποθέτουν ότι οι γονείς ζουν στην ίδια ευρύτερη περιοχή, ώστε το πρόγραμμα, (σχολικό και κοινωνικό) των παιδιών (σχολεία, παρέες, εξωσχολικές δραστηριότητες) να μπορεί να παραμένει σταθερό. Η κοινή επιμέλεια μπορεί να λειτουργήσει υπο προυποθέσεις και σε μεγαλύτερες αποστάσεις.
2. Οι υποχρεώσεις πρέπει να εξισορροπούν το παιχνίδι και την διασκέδαση, ώστε να αποφεύγεται το σύνδρομο του «μπαμπά της Κυριακής», όπου ο ένας γονιός είναι μόνο για το παιχνίδι και τη διασκέδαση και ο άλλος είναι ο «αυταρχικός», που τους υπενθυμίζει το διάβασμα και τις υποχρεώσεις. Είναι σημαντικό να έχουν και οι δύο γονείς χρόνο να ασχοληθούν με όλες τις πτυχές της ζωής των παιδιών τους, όπως το να τα βάλουν για ύπνο στην ώρα τους, να σιγουρευτούν ότι προετοιμάστηκαν καλά για το σχολείο, αλλά και να διασκεδάσουν και να γελάσουν μαζί τους.
3. Στα λεγόμενα φιλικά διαζύγια, όπου η κοινή επιμέλεια των παιδιών κυλάει ομαλά και ήρεμα, είναι άμεσα εφικτή. Στα υπόλοιπα όσο περισσότερα μπορούν να συμφωνήσουν οι γονείς μεταξύ τους και όσο λιγότερα αφήσουν για να αποφασιστούν στα δικαστήρια, τόσο ευκολότερη γίνεται η διαδικασία.
4. Όσο συγκεκριμένη και λεπτομερής και να είναι η μεταξύ των γονέων συμφωνία, η ευελιξία είναι κλειδί για την ηρεμία και την ευτυχία των παιδιών. Είναι αναγκαία η αποδοχή από όλους και να συμφωνούν οι γονείς σε προγράμματα ή σχέδια που επηρεάζουν τον χρόνο τους με τα παιδιά ενώ πρέπει να θυμούνται ότι η αδιαλλαξία ουσιαστικά «τιμωρεί» κυρίως τα παιδιά.
Ως παράδειγμα των ανωτέρω, μπορείτε να δείτε ένα υπόδειγμα ιδιωτικού συμφωνητικού Κοινής Επιμέλειας, όπως προτείνεται από τον Σύλλογο μας που συχνά λειτουργεί ως οδηγός προς τους γονείς και τους ειδικούς.
Περαιτέρω αναφερόμαστε στο από 16-6-2014 υπόμνημά μας στο ΥΔΔΑΔ που περιέχει αναλυτικά επεξεργασμένες τις θέσεις μας με τη συνημμένη σε αυτό ως παράρτημα Α από 16-6-2014 πρόταση σχεδίου νόμου.
Τα σημαντικότερα σημεία της προτάσεως μας είναι τα εξής :
1. Η θέσπιση της από κοινού άσκησης της γονικής μέριμνας συμπεριλαμβανομένης και της επιμέλειας δηλαδή η ΚΟΙΝΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, και μετά τη διάσταση ή το διαζύγιο καθώς επίσης και στα τέκνα χωρίς γάμο ή ελεύθερη ένωση των γονέων τους.
2. Η διατήρηση του τόπου διαμονής των ανηλίκων τέκνων στον τόπο της τελευταίας συμφωνηθείσας κοινής διαμονής των γονέων ως κανόνα, η δε αλλαγή τόπου διαμονής σε περίπτωση διαφωνίας των γονέων να αποφασίζεται από το Δικαστήριο με γνώμονα το συμφέρον του τέκνου, που υπερτερεί όλων. Ο δε αιτών, σε περίπτωση αιτήσεως μετοικήσεως, να φέρει το βάρος της αποδείξεως ότι η αλλαγή τόπου διαμονής είναι προς το συμφέρον του τέκνου.
3. Η ίδρυση σώματος «κοινωνικών επιμελητών» (ελευθέρων επαγγελματιών - άμισθων δημόσιων υπαλλήλων) που θα αποκτήσουν την ιδιότητα του «δικαστικού επιμελητή οικογενειακού δικαίου» με αρμοδιότητα τη διευκόλυνση και επίβλεψη της αναγκαστικής εκτέλεσης των δικαστικών αποφάσεων που αφορούν την επιμέλεια και επικοινωνία, και μπορούν να λειτουργούν ως θεσμός υποβοηθητικός του Οικογενειακού Δικαστηρίου.
4. Ο υπολογισμός της διατροφής ανηλίκων με βάση πίνακα διατροφών που θα καταρτίζει και θα αναθεωρεί κατ’ έτος το Υπουργείο Οικονομικών μαζί με το Υπουργείο Δικαιοσύνης με διυπουργική απόφαση, βάσει οικονομικών στοιχείων της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας με κριτήρια τον αριθμό, την ηλικία και τις ανάγκες των τέκνων, όπως άλλωστε γίνεται ήδη σε αρκετές χώρες της ΕΕ, άλλως ως βάση να χρησιμοποιηθεί ο πίνακας για τη ρύθμιση των κόκκινων δανείων. (Βλ. σχετικά στο Φάκελο με αρ. πρωτ. 103157/16-12-14)
ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ
Το οικογενειακό δικαστήριο είναι αρμόδιο για την επίλυση των εν γένει οικογενειακών διαφορών όπως προβλέπονται από τα άρθρα 592 επ. , 614 επ. και 681Β επόμενα του ισχύοντος ΚΠολΔ ή από τα άρθρα 592 επ. του Νομοσχεδίου για την τροποποίηση του ΚΠολΔ. Είναι επίσης αρμόδιο για τη λήψη ασφαλιστικών μέτρων προσωρινής ρύθμισης των παραπάνω διαφορών, όπου προβλέπεται αυτή.
α) πλαισιώνεται από ειδική δικαστική κοινωνική υπηρεσία, ανάλογη με αυτήν που προβλεπόταν και δεν ιδρύθηκε, άλλως από τις υπάρχουσες δημόσιες και δημοτικές κοινωνικές υπηρεσίες, η οποία στην περίπτωση διαφορών που αφορούν την επιμέλεια ανηλίκων τέκνων και επικοινωνία με αυτά συντάσσει «έκθεση συνθηκών διαβίωσης και ανατροφής ανηλίκου»
β) προβλέπεται στάδιο υποχρεωτικής προδικασίας, στην περίπτωση των διαφορών που αφορούν την επιμέλεια ανηλίκων τέκνων και επικοινωνία με αυτά, σε ειδική συνάντηση με τους διαδίκους και τους δικηγόρους τους, κατά την οποία έχοντας υπόψη την «έκθεση συνθηκών διαβίωσης και ανατροφής ανηλίκου», το Δικαστήριο προβαίνει με την παρουσία υπαλλήλων της υπηρεσίας ως επιστημονικών βοηθών του Δικαστηρίου, σε μεσολάβηση μεταξύ των διαδίκων κατά την έννοια των άρθρων 214 Β ΚΠολΔ σε συνδυασμό με το άρθρο 681Γ παρ. 2 ΚΠολΔ, ως προσπάθεια συναινετικής επιλύσεως της διαφοράς.
γ) σε περίπτωση επιτεύξεως συμφωνίας συντάσσεται πρακτικό μεσολάβησης.
δ) εάν αποτύχει η κατά τα άνω μεσολάβηση η υπόθεση εισάγεται προς συζήτηση κατά την προβλεπομένη διαδικασία.
ε) σε περίπτωση συμφωνίας των διαδίκων αυτοί δύνανται να απευθυνθούν σε μη κερδοσκοπικό φορέα κοινωνικής φροντίδας της αμοιβαίας επιλογής τους, ο οποίος συντάσσει Έκθεση που περιλαμβάνει
1. το ιστορικό της υποθέσεως,
2. διαπιστώσεις, ήτοι συνθήκες διαβίωσης και γονεϊκές ικανότητες των διαδίκων
3. Κοινό γονεϊκό πρόγραμμα ανατροφής στο οποίο συμφωνούν αμφότεροι οι γονείς, την οποία έκθεση συνυπογράφουν οι διάδικοι και την υποβάλλουν, κατά τη δικάσιμο προς το αρμόδιο δικαστήριο, οπότε παραλείπεται η σύνταξη εκθέσεως της ειδικής δικαστικής κοινωνικής υπηρεσίας και το στάδιο της δικαστικής μεσολάβησης.
Επί της διαδικασίας :
Α. Η δικαστική κοινωνική υπηρεσία, «Έκθεση συνθηκών διαβίωσης και ανατροφής ανηλίκου», «Γονεϊκός Προγραμματισμός»
Η δικαστική κοινωνική υπηρεσία στελεχώνεται από ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς και αντίστοιχες επιστημονικές ειδικότητες και περιβάλλεται με ανάλογες εγγυήσεις κύρους, ανεξαρτησίας και επιστημονικής επάρκειας. Αρμοδιότητα της θα είναι αφενός η σύνταξη «έκθεσης συνθηκών διαβίωσης και ανατροφής ανηλίκου» επί της διαφοράς και αφετέρου η παρουσία της με ρόλο επιστημονικού βοηθού κατά την προσπάθεια συμβιβαστικής επιλύσεως της διαφοράς από το Δικαστήριο.
Η δε διαδικασία συμμετοχής της στις επίδικες διαφορές να προβλέπεται ως εξής :
1. Με την κατάθεση σχετικής αιτήσεως ασφαλιστικών μέτρων ή αγωγής και με επιμέλεια της γραμματείας του Δικαστηρίου, ενημερώνεται η Υπηρεσία η οποία επιλαμβάνεται και έχει προσωπική συνάντηση με καθένα από τους διαδίκους γονείς ξεχωριστά στην οικία τους και τα ανήλικα ανάλογα με την ηλικία τους, και κατόπιν κοινή συνάντηση με αμφοτέρους τους διαδίκους γονείς. Είναι σημαντικό η Υπηρεσία να επιληφθεί άμεσα από την κατάθεση αιτήσεως ακόμη και Ασφαλιστικών Μέτρων ώστε η υπόθεση να τύχει από την αρχή ορθής επεξεργασίας δεδομένου ότι μια απόφαση ασφαλιστικών μέτρων θα εφαρμόζεται για μεγάλο χρονικό διάστημα με τα μέχρι σήμερα δεδομένα.
2. Επίσης ερευνά και λαμβάνει γνώση όλων των τυχόν προϋφισταμένων εκθέσεων, όπως των εκθέσεων συνθηκών διαβιώσεως που τηρούνται στην Εισαγγελία ανηλίκων καθώς και κάθε άλλης εκθέσεως σε δημόσιους φορείς, κοινωνικές υπηρεσίες Δήμων, Νοσοκομείων κλπ. Οι δε διάδικοι έχουν δικαίωμα να προσκομίσουν εκθέσεις, βεβαιώσεις διαγνώσεις κλπ των ειδικών, τους οποίους έχουν συμβουλευθεί ιδιωτικά. Σε περίπτωση που οι διάδικοι προσκομίσουν τέτοιες εκθέσεις, η Υπηρεσία έχει δικαίωμα να πραγματοποιήσει επαφή με τους υπογράφοντες αυτές ειδικούς.
3. Οι διάδικοι γονείς υποβάλλουν υποχρεωτικά προς την υπηρεσία γονεϊκό πρόγραμμα ανατροφής των παιδιών ως υπόμνημα που αναφέρει λεπτομερώς τον σχεδιασμό του κάθε γονέα για τη διαβίωση και ανατροφή του τέκνου.
4. Ακολουθεί η σύνταξη «έκθεσης συνθηκών διαβίωσης και ανατροφής ανηλίκου», στην οποία περιλαμβάνονται α) το ιστορικό της υποθέσεως, β) οι διαπιστώσεις, ήτοι συνθήκες διαβίωσης και γονεϊκές ικανότητες των διαδίκων γ) η σύγκριση μεταξύ των προγραμμάτων ανατροφής των διαδίκων , τα σημεία συμφωνίας και διαφωνίας τους δ) οι προτάσεις επί των σημείων διαφωνίας των διαδίκων γονέων.
5. Η έκθεση διαβιβάζεται στον αρμόδιο Δικαστή πριν από την ειδική συνεδρίαση συναινετικής επιλύσεως της διαφοράς, οι δε διάδικοι λαμβάνουν γνώση αυτής πριν την ειδική συνεδρίαση.
6. Ο υπάλληλος που συνέταξε την «έκθεση συνθηκών διαβίωσης και ανατροφής ανηλίκου» συμμετέχει ως επιστημονικός βοηθός του Δικαστηρίου κατά την ειδική συνεδρίαση συναινετικής επιλύσεως της διαφοράς.
7. Σε περίπτωση που το Δικαστήριο ζητήσει σε οποιαδήποτε στάση της διαδικασίας περαιτέρω διευκρινήσεις της εκθέσεως επί επιμέρους ζητημάτων της διαφοράς, η έκθεση συμπληρώνεται ή από το συντάκτη ή από άλλο ειδικό με ειδική επιστημονική κατάρτιση επί του ζητήματος που ζητήθηκε η διευκρίνιση.
Β) Στάδιο υποχρεωτικής προδικασίας, δικαστική μεσολάβηση.
1. Προβλέπεται ειδική συνάντηση με τους διαδίκους και τους δικηγόρους τους, με την παρουσία υπαλλήλου της υπηρεσίας ως επιστημονικού βοηθού του Δικαστηρίου, που δύναται να επαναληφθεί με τη συμφωνία των διαδίκων μία φορά.
2. Ο Δικαστής έχοντας υπόψη την «έκθεση συνθηκών διαβίωσης και ανατροφής ανηλίκου» και τα υποβληθέντα από τους διαδίκους γονείς των προγραμμάτων ανατροφής των παιδών προβαίνει, σε δικαστική μεσολάβηση, κατ΄ αναλογία με την έννοια της δικαστικής μεσολάβησης του Ν. 4055/2012 άρθρο 214 Β ΚΠολΔ μεταξύ των διαδίκων με στόχο τη συναινετική επίλυση της διαφοράς, αφού εξεταστεί από το Δικαστήριο το συμφέρον του ανηλίκου.
3. Σε περίπτωση συμφωνίας υπογράφεται πρακτικό μεσολάβησης από το Δικαστή τους διαδίκους και τους πληρεξουσίους δικηγόρους το πρωτότυπό του οποίου κατατίθεται στη γραμματεία του πρωτοδικείου που διεξήχθη η μεσολάβηση.
4. Από την κατάθεση στη γραμματεία το πρακτικό μεσολάβησης αποτελεί τίτλο εκτελεστό.
Γ) Δικαστική επίλυση της διαφοράς
1. Σε περίπτωση αποτυχίας της δικαστικής μεσολάβησης ως σταδίου της προδικασίας ακολουθεί δίκη, σε δικάσιμο η οποία έχει ήδη προσδιοριστεί κατά την κατάθεση αιτήσεως ασφαλιστικών μέτρων ή αγωγής.
2. Στη δίκη προσκομίζεται με επιμέλεια της γραμματείας και η «έκθεση συνθηκών διαβίωσης και ανατροφής ανηλίκου» όπως αυτή είχε υποβληθεί στο δικαστήριο κατά το στάδιο της δικαστικής μεσολάβησης, ή κατόπιν των διευκρινίσεων που ζητήθηκαν από τον οικογενειακό δικαστή. Σε περίπτωση συντάξεως διευκρινήσεων επί της «έκθεσης συνθηκών διαβίωσης και ανατροφής ανηλίκου» αυτές γίνονται γνωστές στους διαδίκους γονείς.
3. Σε περίπτωση δίκης γίνεται ακρόαση του τέκνου, ανάλογα με την ωριμότητά του, από το δικαστή με την παρουσία παιδοψυχίατρου ή ψυχολόγου της ειδικής δικαστικής κοινωνικής υπηρεσίας που παρίσταται ως επιστημονικός βοηθός του δικαστηρίου.
ΙΙ. ΣΥΝΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Εξαιρώντας τις περιπτώσεις που ο γονιός μπορεί να αποτελεί κίνδυνο για το ίδιο του το παιδί, σε όλες τις άλλες περιπτώσεις η επαφή και η επικοινωνία με τον γονιό που αποχωρεί πρέπει να ενθαρρύνεται και να τηρείται με συνέπεια. Η ποιότητα και η συχνότητα των επαφών είναι ιδιαίτερα σημαντική για την ψυχική ηρεμία και την φυσιολογική ανάπτυξη του παιδιού. Η ασυνέπεια ή σε μερικές περιπτώσεις η εξαφάνιση του ενός γονιού δημιουργεί ανασφάλεια, απογοήτευση και συναισθήματα απόρριψης και θύμου στο παιδί, τα οποία μπορεί να εκφραστούν με διάφορους τρόπους.
Τα βασικά σημεία που πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στη διαμόρφωση ενός προγράμματος ανατροφής είναι η ελαστικότητα, η προοπτική σχετικά με τις διάφορες διαστάσεις της ανατροφής των παιδιών, αλλά και η δυνατότητα για την ανάπτυξη μιας λειτουργικής και λογικής σχέσης μεταξύ των δύο διαζευγμένων γονέων. Τα ερευνητικά δεδομένα, αλλά και η καθημερινή πρακτική, έχουν αποδείξει ότι όταν ακολουθούνται κάποιοι κανόνες, η διευθέτηση των διαφόρων προγραμμάτων ανατροφής επιτυγχάνεται ευκολότερα και γρηγορότερα.
Προτείνουμε ως κανόνα :
- Θέσπιση της από κοινού άσκησης της γονικής μέριμνας συμπεριλαμβανομένης και της επιμέλειας δηλαδή τη ΚΟΙΝΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, και μετά τη διάσταση ή το διαζύγιο καθώς επίσης και στα τέκνα χωρίς γάμο ή ελεύθερη ένωση των γονέων τους. Ήδη από το 2010 έχουμε προτείνει το Σύμφωνο Κοινής Επιμέλειας, ως σχέδιο του ιδιωτικού συμφωνητικού που αφορά την επιμέλεια των τέκνων στη διαδικασία του συναινετικού διαζυγίου και το οποίο αποτελεί ήδη ένα από τα υποδείγματα της ΤΝΠ του ΔΣΑ ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ. Σημαντικότερο όμως είναι ότι έχουν υπογραφεί ήδη αρκετά τέτοια συμφωνητικά και έχουν εκδοθεί αποφάσεις συναινετικού διαζυγίου στα Πρωτοδικεία Αθηνών και Πειραιώς, τους αριθμούς των οποίων έχουμε τη δυνατότητα να θέσουμε υπόψη σας.
Η κοινή επιμέλεια έχει επιτευχθεί στην πράξη σε πολλές περιπτώσεις, στο Κέντρο Στήριξης Οικογενειακών Σχέσεων του ΓΟΝ.ΙΣ, με την προσέγγιση των δύο πλευρών από ειδικούς, αλλά κυρίως επειδή οι γονείς καταρτίζουν ο καθένας μια λεπτομερή και συγκεκριμένη πρόταση για την καθημερινότητα και την ανατροφή του παιδιού, δηλαδή έναν γονεϊκό προγραμματισμό για την ανατροφή των παιδιών. Έτσι οι διάδικοι γονείς έρχονται αντιμέτωποι με την πράξη και τα καθημερινά προβλήματα της ανατροφής του παιδιού και συνήθως οι προτάσεις τους συγκλίνουν ή αλληλοσυμπληρώνονται σε αρκετά σημεία. Είναι προφανές ότι η κοινή επιμέλεια δεν ασκείται με τρόπο ενιαίο, αλλά σε κάθε περίπτωση δίνονται οι αρμόζουσες λύσεις οι οποίες προκύπτουν από τις συνθήκες ζωής κάθε οικογένειας και οι ίδιοι οι διάδικοι γνωρίζουν τα όρια και τα πλαίσια των δυνατοτήτων τους. Οι λύσεις ποικίλουν, είτε υπάρχει φροντίδα του παιδιού σε ίσα χρονικά διαστήματα από τον κάθε γονέα (κοινή επιμέλεια με εναλλασσόμενη κατοικία), είτε η φροντίδα ανατίθεται στον ένα γονέα αλλά οι αποφάσεις λαμβάνονται από κοινού(κοινή νομική επιμέλεια) , είτε η φροντίδα ασκείται και από τους δύο ταυτόχρονα (κοινή νομική και φυσική επιμέλεια) πχ το παιδί ζει στο σπίτι του ενός γονέα αλλά ο άλλος το βοηθάει καθημερινά στα μαθήματα, ή το συνοδεύει στο σχολείο ή σε δραστηριότητες. Σε όλες όμως τις περιπτώσεις κοινό σημείο είναι η ενεργός ανάμιξη αμφοτέρων των γονέων στην ανατροφή του παιδιού. Με την κατάλληλη αξιολόγηση και βοήθεια αναδεικνύονται οι λύσεις στα σημεία διαφωνίας, οι ίδιοι οι γονείς αναθεωρούν τις απόψεις τους και εν τέλει επιτυγχάνεται συμφωνία.
Από την εμπειρία του Κέντρου Στήριξης Οικογενειακών Σχέσεων του φορέα μας, σχετικά με υποθέσεις συγκρουσιακών και ιδιαίτερα προβληματικών διαζυγίων, που μας έχουν παραπεμφθεί ακόμη και από τις κοινωνικές υπηρεσίες των Δήμων, έχουμε διαπιστώσει ότι οι αντίδικοι γονείς συζητούν και καταλήγουν συχνά σε συμφωνία με τη βοήθεια των ειδικών, αλλά κυρίως επειδή γνωρίζουν ότι τυχόν αδιαλλαξία τους θα ληφθεί υπόψη από τις κοινωνικές υπηρεσίες και εν τέλει από τα Δικαστήρια.
Επισημαίνουμε ότι η ενιαία νομοθετική ρύθμιση της από κοινού άσκησης της επιμέλειας θα δημιουργούσε κρατούσα νοοτροπία συναινέσεων και θα υποχρέωνε τους γονείς να συνεννοηθούν αφού η καταχρηστική άσκηση της κοινής επιμέλειας ή η αδιαφορία περί την άσκηση της θα οδηγούσε σε άμεσες κυρώσεις. Από την άποψη της προστασίας του συμφέροντος του παιδιού η κοινή επιμέλεια είναι η ενσωμάτωση της αμοιβαίας υποχρεώσεως αμφοτέρων των γονέων για την ανατροφή του παιδιού τους. Η επιμέλεια δεν είναι μόνο δικαίωμα. Είναι πρωτίστως υποχρέωση αμφοτέρων των γονέων, που με το θεσμό της αποκλειστικής επιμέλειας του ενός γονέα δεν εφαρμόζεται, η υποχρέωση βαρύνει μόνο τον ένα γονέα, ενώ ο άλλος δύναται νομίμως να αδιαφορεί. Συνεπώς η αποκλειστική επιμέλεια ευνοεί και υποθάλπει την παντελή αδιαφορία του άλλου γονέα, γεγονός που καταγράφεται καθημερινά από πολλούς φορείς, και από τα παράπονα των διαδίκων στις σχετικές δίκες.
Άλλωστε αρκετά συχνά η αποκλειστική επιμέλεια ασκείται αυθαίρετα και εις βάρος των συμφερόντων του ανηλίκου από τον γονέα στον οποίο έχει ανατεθεί, επειδή ο τελευταίος γνωρίζει ότι ο άλλος γονέας έχει ελάχιστες δυνατότητες, κατάσταση η οποία θα ανατρεπόταν αν υπήρχε η γνώση ότι η επιμέλεια μπορεί να ρυθμιστεί διαφορετικά, και κυρίως αν η κοινή επιμέλεια αποτελεί τον κανόνα.
Επισημαίνουμε ότι ο κίνδυνος διενέξεων από διαφωνίες κατά την άσκηση της συνεπιμέλειας δεν είναι μεγαλύτερος από αυτόν που προκαλεί η αποκλειστική ανάθεση της επιμέλειας σε ένα γονέα και η αφαίρεση αυτής της υποχρέωσης από τον άλλο γονέα. Αυτό αποδεικνύεται από τον αριθμό αγωγών και σφοδρών αντιδικιών με αντικείμενο την επιμέλεια, την επικοινωνία και τη διατροφή.
Τέλος οι απόψεις του ΓΟΝ.ΙΣ για τη συνεπιμέλεια και την αναγκαιότητα της από κοινού ανατροφής των παιδιών είναι ουσιαστικά ταυτόσημες με τις απόψεις του ΣΥΝΗΓΌΡΟΥ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ όπως εκφράστηκαν στην έκθεση στον ΟΗΕ για την εφαρμογή από την Ελλάδα της ΔΣΔΠ αλλά και εκφράζονται συνεχώς από τον ίδιο σε κάθε ευκαιρία.
- Η διατήρηση του τόπου διαμονής των ανηλίκων τέκνων στον τόπο της τελευταίας συμφωνηθείσας κοινής διαμονής των γονέων ως κανόνας, η δε αλλαγή τόπου διαμονής σε περίπτωση διαφωνίας των γονέων να αποφασίζεται από το Δικαστήριο με γνώμονα το συμφέρον του τέκνου ως υπέρτερο όλων. Κορυφαίο δείγμα αυθαίρετης άσκησης της αποκλειστικής επιμέλειας αποτελεί η αλλαγή τόπου διαμονής του ανηλίκου και η απομάκρυνσή του από τον άλλο γονέα όταν μάλιστα αυτή δεν υπαγορεύεται από τις συνθήκες αλλά αποτελεί απλώς βούληση ή συμφέρον του ενός γονέα. Είναι πολύ συνηθισμένο στην πράξη να επιτυγχάνονται μεταθέσεις διαζευγμένων στρατιωτικών – αστυνομικών στον τόπο επιλογής τους με κριτήριο απλά και μόνο την ανάληψη από αυτούς της επιμέλειας ανηλίκων. Συχνά ακόμα και με εικονικά διαζύγια, (στην διάθεση σας πολλές επώνυμες αναφορές, δημοσιεύματα στο τύπο κ.α. ) Επίσης πολύ συχνά απομακρύνονται από τη χώρα και εγκαθίστανται στο εξωτερικό στην πατρίδα της μητέρας ανήλικα τέκνα, ώστε ο άλλος γονέας χάνει κάθε επαφή με αυτά. Το πλέον κατάλληλο θα ήταν ο γονέας που ζητεί μετεγκατάσταση/ μετοίκηση εκτός νομού ή χώρας , να επωμίζεται και το βάρος της απόδειξης του αιτήματος του ότι η μετοίκηση αυτή εξυπηρετεί το συμφέρον του τέκνου, ως υπέρτερο όλων. Η μετεγκατάσταση/ μετοίκηση εκτός νομού ή χώρας να πραγματοποιείται μόνο κατόπιν αποφάσεως ( και όχι προσωρινής διαταγής ) του αρμοδίου δικαστηρίου και αφού έχει συνταχθεί σχετική «έκθεση συνθηκών διαβίωσης και ανατροφής ανηλίκου» και «γονεϊκοί προγραμματισμοί» αμφοτέρων, για την διαπίστωση των όρων διαβιώσεως του τέκνου στον τόπο κατοικίας και στον τόπο μετεγκατάστασης, ώστε να μην δημιουργούνται τετελεσμένα.
Παράλληλα θα πρέπει να ρυθμιστεί και το θέμα της εκδόσεως διαβατηρίων ανηλίκων με την τροποποίηση της διάταξης της παρ. 3 του άρθρου 1 της υπ' αριθμ. 3021/22/10/28-6-2005 αποφάσεως των Υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών, Εξωτερικών και Δημόσιας Τάξης «Δικαιολογητικά και διαδικασία έκδοσης, τύπος και περιεχόμενο ενδείξεων διαβατηρίου, χρονική ισχύς, αντικατάσταση, απώλεια και ακύρωση αυτών», η οποία απαιτούσε, προκειμένου για την έκδοση διαβατηρίου επ' ονόματι ανηλίκου, την αυτοπρόσωπη εμφάνιση και συναίνεση του ασκούντος αποκλειστικά τη γονική του μέριμνα, ενώ, εάν αυτή ασκείτο παρ' αμφοτέρων των γονέων του, την παρουσία τουλάχιστον ενός εξ αυτών και την έγγραφη συναίνεση του άλλου, αντικαταστάθηκε με το άρθρο 3 της υπ' αριθμ. 3021/22/10-στ΄/26-7-2007 αποφάσεως των ιδίων Υπουργών και πλέον ορίζεται ότι τη διαδικασία της εκδόσεως διαβατηρίου επ' ονόματι ανηλίκου κινεί μόνος ο έχων την επιμέλεια του γονέας. (Βλ. σχετικά στο Φάκελο με αρ. πρωτ. 103157/16-12-14)
- Η ίδρυση σώματος «κοινωνικών επιμελητών» (ελευθέρων επαγγελματιών - άμισθων δημόσιων υπαλλήλων) που θα αποκτήσουν την ιδιότητα του «κοινωνικού επιμελητή» και θα έχουν την επιστημονική ειδικότητα του κοινωνικού λειτουργού, ψυχολόγου, οικογενειακού θεραπευτή και άλλων σχετικών επαγγελμάτων, ως υποστηρικτικού μηχανισμού της κοινής επιμέλειας με αρμοδιότητα τη διευκόλυνση και επίβλεψη της αναγκαστικής εκτέλεσης των δικαστικών αποφάσεων που αφορούν την επιμέλεια και επικοινωνία, δηλαδή θα βεβαιώνουν τις παραβιάσεις, θα συντάσσουν εκθέσεις ή και θα μεσολαβούν με θεσμικό τρόπο στην επίλυση των παραπάνω προβλημάτων. Ο θεσμός αυτός μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά και επιβοηθητικά προς το θεσμό του Οικογενειακού Δικαστηρίου, διότι θα διευκόλυνε την εκτέλεση των αποφάσεων του αμβλύνοντας της εντεύθεν έριδες. (Βλ. σχετικά στο Φάκελο με αρ. πρωτ. 103157/16-12-14)
- Ο υπολογισμός της διατροφής ανηλίκων με βάση πίνακα διατροφών που θα καταρτίζει και θα αναθεωρεί κατ’ έτος το Υπουργείο Οικονομικών μαζί με το Υπουργείο Δικαιοσύνης με διυπουργική απόφαση, βάσει οικονομικών στοιχείων της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας με κριτήρια τον αριθμό, την ηλικία και τις ανάγκες των τέκνων, όπως άλλωστε γίνεται ήδη σε αρκετές χώρες τη ΕΕ ή η ως βάση να χρησιμοποιηθεί ο πίνακας για τη ρύθμιση των κόκκινων δανείων. (Βλ. σχετικά στο Φάκελο με αρ. πρωτ. 103157/16-12-14)
-Τροποποιήσεις στον ΚΠολΔ οι οποίες ήδη περιέχονται στην ως άνω πρότασή μας για τη διαδικασία ενώπιον του Οικογενειακού Δικαστηρίου ειδικά δε σχετικά με τη διαδικασία του άρθρου 681Γ ΚΠολΔ για την ακρόαση του τέκνου από το Δικαστήριο, η οποία σε κάθε περίπτωση αποτελεί ύστατη λύση μετά την αποτυχία της κατά τα άνω προδικασίας της δικαστικής μεσολαβήσεως, πρέπει δε να γίνεται με την παρουσία ειδικού παιδοψυχίατρου ή ψυχολόγου που θα διέκρινε την τυχόν επιρροή των γονέων καθώς και τη σταθερότητα της βουλήσεως του παιδιού και θα ενημέρωνε το Δικαστήριο για τις διαπιστώσεις του. (Βλ. σχετικά στο Φάκελο με αρ. πρωτ. 103157/16-12-14)
Σε ημερίδα του Συνηγόρου του Παιδιού που διεξήχθη τον Απρίλιο του 2014 στο υπουργείο Εξωτερικών με την παρουσία και συμμετοχή των Συνηγόρων του Παιδιού της Σκωτίας, Ιρλανδίας, Ολλανδίας καθώς και της εκπροσώπου του Eurochild, στην οποία συμμετείχε και ο μκο ΓΟΝ.ΙΣ, σε ερώτημα μας σχετικό οι ευρωπαίοι συνήγοροι του παιδιού καθώς και ο έλληνας ομόλογος τους συμφωνούν με τις απόψεις και τις καλές πρακτικές που προτείνει ο ΓΟΝ.ΙΣ και ήδη προστατεύουν στις χώρες τους τα παιδιά και υποβοηθούν την δικαιοσύνη με υπηρεσίες στελεχωμένες από ειδικούς.
Επισυνάπτεται στο παρόν η πρόταση νομοθετικής ρυθμίσεως του ΓΟΝ.ΙΣ ((Βλ. σχετικά στο Φάκελο με αρ. πρωτ. 103157/16-12-14) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 9)
Ο μη επιδοτούμενος, μη κυβερνητικός, μη κερδοσκοπικός φορέας κοινωνικής φροντίδας ΓΟΝ.ΙΣ, με την πεποίθηση ότι πλέον θα υπάρξει η βούληση για την επίλυση του χρόνιου προβλήματος της καθημερινότητας πολλών γονέων και παιδιών που βρίσκονται σε κατάσταση χωρισμού ή σε διαδικασία διαζυγίου, καταθέτουμε την παραπάνω πρόταση με την ελπίδα ότι θα γίνει δεκτή.
Βρισκόμαστε δε στη διάθεσή των αρμοδίων του Υπουργείου για διευκρινήσεις και περαιτέρω απόψεις και προτάσεις.
Το ΔΣ του μκο ΓΟΝ.ΙΣ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Ahrons, C. R., (1981), «The continuing co parental relationship between divorced spouses», American Journal of Orthopsychiatry, 51,415-428.
• Γεώργας, Δ., (1999), «Ψυχολογικές διαστάσεις της σύγχρονης οικογένειας»,Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 98-99, 21-47.
• Γιωσαφάτ, Μ., (1987), «Ο κύκλος της ζωής της οικογένειας και η ανάπτυξη του παιδιού», στο: Σύγχρονα Θέματα παιδοψυχιατρικής, επιμέλεια Γιάννης Τσιαντής και Σωτ. Μανωλόπουλος, Καστανιώτης, Αθήνα.
• Domenian, J., (1998), Μαθήματα γάμου, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
• Emery, R., (1999), Marriage, Divorce, and Children's Adjustment, 2η εκδ. Sage Publications.
• Emery, R., (2007), Όλη η αλήθεια για τα παιδιά και το διαζύγιο, μτφρ.Καλισκάμη, Ε., εκδ. Πατάκη, Αθήνα
• Kelly, J., (2003), «Children's Adjustment Following Divorce: Risk and Resilience Perspectives», Family Relations, 52, 352-62.
• Ηerbert, M., (1998), Αντιμετώπιση προβλημάτων παιδιού και εφήβου: Χωρισμός και διαζύγιο, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
• Κοτζαμάνης, B., (1997), «Γαμηλιότητα και διάλυση των έγγαμων συμβιώσεων στην Ελλάδα: Μια πρώτη δημογραφική προσέγγιση», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 94,61-152.
• Κυριακιδης, Α.Π., (2000), Οικογενειακή σχέση, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
• Marcos, L.R., (1998), Ο χωρισμός στο ζευγάρι, Εκδόσεις Αίολος/ Θερβάντες, Αθήνα.
• Μουσούρου, Λ., (2000), Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας, Gutenberg, Αθήνα.
• Ντολτό, Φ., (2009), Όταν οι γονείς χωρίζουν, μτφρ.Πεπέλη, Χ., εκδ. Εστία, Αθήνα.
• Patterson, G. R., (1982), Coercive Family Processes, Eugene, Castilia.
• Παπαϊωάννου, Κ., (2000), Παιδιά-γονείς. Κοινωνικοί λειτουργοί, Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα.
• Teyber, E., (2011), Τα παιδιά μετά τον χωρισμό, Modern Times, Αθήνα.
• Τσιάντης, Ι., (1991), Η ψυχική υγεία του παιδιού και της οικογένειας, Εκ
Tο gonis.gr δημοσιεύει κάθε σχόλιο το οποίο είναι σχετικό με το θέμα στο οποίο αναφέρεται το άρθρο. Ο καθένας έχει το δικαίωμα να εκφράζει ελεύθερα τις απόψεις του. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι υιοθετούμε τις απόψεις αυτές και διατηρούμε το δικαίωμα να μην δημοσιεύουμε συκοφαντικά ή υβριστικά σχόλια όπου τα εντοπίζουμε. Σε κάθε περίπτωση ο καθένας φέρει την ευθύνη των όσων γράφει και το gonis.gr ουδεμία νομική ή άλλα ευθύνη φέρει.
