Oι συνθήκες της σημερινής εποχής αναγκάζουν πολλά παιδιά σχολική ηλικίας να εμφανίζουν υψηλά επίπεδα στρες. Πληθώρα γεγονότων που συμβαίνουν  στην ζωή μας  μερικές φορές ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας και δεν μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε σωστά.

Τα παιδιά επηρεάζονται από τα προβλήματα της οικογένειας και γενικότερα από διάφορα γεγονότα που μπορεί να συμβαίνουν στο σχολείο, στην κοινωνία μας και πολλές φορές δεν δίνουμε την απαιτούμενη προσοχή. Ένα ορισμένο ποσό του στρες είναι φυσιολογικό και αναγκαίο για την επιβίωση. Το στρες βοηθά τα παιδιά να αναπτύξουν τις δεξιότητες που χρειάζονται για να αντιμετωπίσουν και να προσαρμοστούν στις νέες και δυνητικά απειλητικές καταστάσεις σε όλη τη ζωή. Υποστήριξη από τους γονείς είναι απαραίτητη για  να μάθουν τα παιδιά πώς να αντιδρούν στο στρες σωματικά και συναισθηματικά να έχουν έναν υγιή σύμμαχο.

Οι ευεργετικές πτυχές του στρες μειώνονται όταν είναι αρκετά σοβαρή η επίδραση ώστε να υπερνικά την ικανότητα ενός παιδιού να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το στρες1. Η έρευνα δείχνει ότι ήδη από την περίοδο της κύησης το στρες που βιώνει η μητέρα μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη και την υγεία του εμβρύου 2. Κατά τις επιμέρους χρονικές περιόδους  υπάρχουν διάφορες φάσεις στρες που μπορεί να βιώσει ένα παιδί πιο συγκεκριμένα περιγεννητικό  στρες ,  το στρες στην βρεφική ηλικία, την προσχολική, το στρες κατά τα σχολικά έτη και αυτό που βιώνεται κατά την φάση της εφηβείας. Η διάκριση αυτή είναι απαραίτητη, καθώς στις διαφορετικές αυτές φάσεις τόσο τα αίτια του στρες, όσο και η επίδραση που ασκεί αλλά και ο τρόπος αντιμετώπισής του διαφέρουν, απαιτώντας εξειδίκευση και γνώση.

Όταν αναφερόμαστε στο στρες των  παιδιών εννοούμε κάθε στρεσογόνο εισβολή στην φυσιολογική ζωή ενός παιδιού η οποία μπορεί να τροποποιήσει είτε βραχυπρόθεσμα είτε μακροπρόθεσμα την σωματική ή ψυχολογική ισορροπία του, απειλεί την ασφάλειά του, ή διαταράσσει τη φυσιολογική του ανάπτυξη, καθώς και οι ψυχοπαθολογικές συνέπειες λόγω ακριβώς των στρεσογόνων αυτών παραγόντων. Το στρες στην παιδική ηλικία επηρεάζει άμεσα τα παιδιά και έχει σημαντικές επιπτώσεις στην εξέλιξη και την ανάπτυξη του παιδιού και εν γένει στη διαμόρφωση της ενήλικης ζωής. Τα παιδιά λόγω της μη ολοκληρωμένης γνωστικής ανάπτυξης, και των περιορισμένων εμπειριών έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν μικρότερη ανοχή και μεγαλύτερη ταραχή απέναντι σε στρεσογόνα γεγονότα. Στο National Scientific Council on the Developing Child έχουν μελετηθεί οι επιπτώσεις του στρες στην ανάπτυξη του εγκεφάλου. Τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι το στρες στην παιδική ηλικία μπορεί να επηρεάσει την ενήλικη υγεία. Η μελέτη δείχνει ότι  οι Ανεπιθύμητες εμπειρίες της  παιδικής ηλικίας   δείχνουν μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ 1)βίας που σχετίζεται με στρεσογόνους παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της παιδικής κακοποίησης, παραμέλησης, και επαναλαμβανόμενη έκθεση στην συντροφική βία 2) επικίνδυνες συμπεριφορές και προβλήματα υγείας στην ενήλικη ζωή1. Σε μελέτη που έγινε στο Centers for Disease Control and Prevention (CDC) and Kaiser Permanente’s Health Appraisal Clinic στο Σαν Ντιέγκο, χρησιμοποιεί μια αναδρομική προσέγγιση να εξετάσει την σχέση μεταξύ στρεσογόνων παραγόντων της παιδικής ηλικίας και της υγείας των ενηλίκων. Πάνω από 17.000 ενήλικες συμμετείχαν στην έρευνα, καθιστώντας την μία από τις μεγαλύτερες μελέτες τέτοιου είδους, κάθε συμμετέχων συμπλήρωσαν ένα ερωτηματολόγιο που ζήτησε λεπτομερείς πληροφορίες για ιστορικό κακοποίησης, παραμέλησης και οικογενειακής δυσλειτουργίας, καθώς και τις τρέχουσες συμπεριφορές τους και την κατάσταση της υγείας. Τα αποτελέσματα περιλαμβάνουν μια πληθώρα από προβλήματα υγείας και συμπεριφοράς.

     αλκοολισμός και η κατάχρηση αλκοόλ
     χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια
     κατάθλιψη
     εμβρυϊκό θάνατο
     χρήση παράνομων ναρκωτικών ουσιών
     ισχαιμική καρδιοπάθεια
     ηπατική νόσο
     Κίνδυνος για την συντροφική βία
     πολλαπλούς ερωτικούς συντρόφους
     σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα
     κάπνισμα
     απόπειρες αυτοκτονίας
     ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες     

επίσης, σχετίζονται με επικίνδυνες συμπεριφορές υγείας στην παιδική ηλικία και την εφηβεία, συμπεριλαμβανομένων των κυήσεων, απόπειρες αυτοκτονίας, πρώιμη έναρξη του καπνίσματος, τη σεξουαλικής δραστηριότητα, καθώς και η χρήση παράνομων ναρκωτικών1.

Ποια είναι τα αίτια του στρες στα παιδιά

Στρεσογόνοι παράγοντες που σχετίζονται με γεγονότα ζωής (μείζονα και καθημερινά)

Φυσικές καταστροφές και καταστροφές που προκαλούνται από τον ανθρώπινο παράγοντα.

Αίτια του στρες στα παιδιά-γεγονότα ζωής

      Γέννηση ενός νέου μέλους στην οικογένεια
      Πρόωρος θάνατος γονέα
      Απομάκρυνση από αγαπημένα πρόσωπα
      Οικογενειακές διαμάχες-συγκρούσεις
      Ατυχήματα
      Οικονομικά προβλήματα
      Διαζύγιο
      Εισαγωγή στο νοσοκομείο
      Χειρουργικές επεμβάσεις
      Ύπαρξη νόσου
      Ανεργία
      Γήρας

 

Αίτια του στρες στα παιδιά-φυσικές καταστροφές

      Σεισμοί
      Πλημμύρες
      Πυρκαγιές
      Τσουνάμι
      Πανδημίες
      Τυφώνες

Αίτια του στρες στα παιδιά-καταστροφές από ανθρώπινο παράγοντα

Ακούσια γεγονότα:

      Βιομηχανικά ατυχήματα
      Ατυχήματα σε Μέσα Μαζικής Μεταφοράς
      Έκθεση σε επικίνδυνα υλικά

Εκούσια γεγονότα:

      Τρομοκρατία
      Πόλεμοι
      Εθνικές ή πολιτικές συγκρούσεις
      Σεξουαλική ή άλλη κακοποίηση
      Παραμέληση
      Βασανισμοί
      Επιθέσεις

Υπάρχει η περίπτωση ένα παιδί να βιώσει στρες, ακόμα και αν η επαφή του με το στρεσογόνο γεγονός γίνεται όχι με άμεσο τρόπο, αλλά με έμμεσο . Για παράδειγμα, η παρακολούθηση  ενός καταστροφικού ή τραυματικού γεγονότος  που μπορεί να συμβεί και το παιδί μπορεί να το παρακολουθήσει μέσω της τηλεόρασης  φαίνεται ότι είναι ικανό να προκαλέσει στρες στα παιδιά. Έρευνα σε εθνικό επίπεδο στην Αμερική, για τα γεγονότα  της 11ης Σεπτεμβρίου, έδειξε ότι το 35% των παιδιών που παρακολούθησαν τα γεγονότα στην τηλεόραση εμφάνισαν ένα ή περισσότερα συμπτώματα σχετιζόμενα με το στρες 3. Ενάμιση χρόνο μετά τον καταστροφικό σεισμό στην Αρμενία το 1988, 231 παιδιά από τρεις πόλεις σε μία συστηματική κλινική  εκτίμηση του μετατραυματικού στρες βρέθηκε μία πολύ ισχυρή συσχέτιση από αυτήν την μελέτη που δείχνει πόσο επηρεάστηκαν τα παιδιά από το γεγονός αυτό. Υψηλά ποσοστά χρόνιου, σοβαρού μετα-τραυματικού στρες βρέθηκαν μεταξύ των παιδιών των δύο πιο κατεστραμμένων πόλεων, Spitak και Gumri. Οι αναλύσεις για τον έλεγχο της έκθεσης αποκάλυψε ότι τα κορίτσια  αναφέρθηκαν πιο επίμονα σε φόβους από ό, τι τα αγόρια. Τα ευρήματα αυτά δείχνουν ότι μετά από τέτοιες φυσικές καταστροφές, μετα-τραυματικές αντιδράσεις στα παιδιά μπορεί να φθάσουν σε επιδημικές διαστάσεις και παραμένουν σε υψηλά επίπεδα για μεγάλο χρονικό διάστημα, και μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την ευημερία του παιδικού πληθυσμού μιας μεγάλης περιοχής 4.

 Όπως προκύπτει από την βιβλιογραφία 1 στα 4 παιδιά θα βιώσει ένα σημαντικό τραυματικό στρεσογόνο γεγονός πριν την ενηλικίωση5.Σύμφωνα με έρευνα των Ηνωμένων Εθνών περίπου 275 εκ. παιδιά παγκοσμίως εκτίθενται σε οικιακή βία ένα από τα συχνότερα στρεσογόνα και τραυματικά γεγονότα με σημαντικές επιπτώσεις στην συναισθηματική αλλά και σωματική ανάπτυξη των παιδιών5.

Η έκθεση σε τραυματικά γεγονότα, όπως η οικογενειακή βία και η δυσλειτουργία της οικογένειας κατά την περίοδο της παιδικής ηλικίας, συνδέεται με την εμφάνιση κάποιων εκ των κυριοτέρων ασθενειών στην ενήλικη ζωή.

Συνήθη συμπτώματα του στρες στα παιδιά

      σωματικά συμπτώματα
      ψυχικά συμπτώματα
      συμπτώματα σε επίπεδο συμπεριφοράς
      συμπτώματα που σχετίζονται με την επαφή με τρίτους
      Έλλειψη ενδιαφέροντος σε δραστηριότητες ή το σχολείο

Ενδεικτικά συμπτώματα του στρες στα παιδιά

      Ξαφνική και έντονη κινητικότητα
      Αλλαγές στον τρόπο και στις ώρες του ύπνου.
      Ενούρηση στο κρεβάτι.
      Απόσυρση από τις συνήθεις δραστηριότητές τους.
      Μοναχικότητα
      Επιθετικότητα
      Συχνά ψέματα
      Έλλειψη συνεργασίας
      Εκδήλωση αισθήματος φόβου και ανασφάλειας
      Προσκόλληση στη μητέρα
      Επίμονοι στομαχόπονοι
      Πονοκέφαλοι (χωρίς σωματική αιτία)
      Διαταραχές στον ύπνο (εφιάλτες)
      Συχνές μολύνσεις
      Δερματικές εκδηλώσεις

 Η έκθεση του παιδιού στο στρες, πυροδοτεί μια σειρά από νευροφυσιολογικές αντιδράσεις οι οποίες στο άμεσο στρες δύναται να επανέλθουν στο φυσιολογικό, στις περιπτώσεις του χρόνιου και παρατεταμένου στρες οι αλλαγές αυτές μπορεί να είναι μη αναστρέψιμες7.

Το στρες μπορεί να επηρεάσει τα παιδιά και σε επίπεδο ανάπτυξης . Κατά την εμβρυϊκή περίοδο το στρες της μητέρας που βιώνει μετά τη γέννηση ή και κατά την φάση της εντατικής συναπτογένεσης, περίοδο κατά την οποία ο εγκέφαλος είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος σε εξωγενείς επιδράσεις όπως το στρες, προκαλώντ

ας ακόμα και μη αναστρέψιμες αλλαγές. Η εγκεφαλική ωρίμανση παίζει σημαντικό ρόλο στη μετέπειτα συνολική υγεία, αλλά και στην ικανότητα της μάθησης και της συμπεριφοράς, για το λόγο αυτό είναι αναγκαίο να αποφεύγονται εξωτερικοί παράγοντες που μπορούν να την εμποδίσουν, όπως του στρες. Οι πρώιμες εμπειρίες των παιδιών και η πρόωρη έκθεση σε στρεσογόνα γεγονότα ζωής, μπορεί να επιδράσει στην συχνότητα εμφάνισης νοσημάτων από το αναπνευστικό, αλλά και στην γενικότερη καλή ανοσοποιητική λειτουργία8,9. Η έκθεση σε άμεσα στρεσογόνα γεγονότα ζωής, σε συνδυασμό με την έκθεση στο χρόνιο στρες, αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης κρίσεων άσθματος σε παιδιά με σχετικό ιστορικό10. Το στρες που σχετίζεται με τη σχολική πίεση και τα οικονομικά της οικογένειας έχει μεγαλύτερη επιρροή στα παιδιά απ’ ότι πιστεύουν οι γονείς.

Το στρες φαίνεται ότι μπορεί να επηρεάσει:

      Ικανότητα συγκέντρωσης του παιδιού.
      Ικανότητα λόγου.
      Ικανότητα μνήμης.
      Άλλες νοητικές λειτουργίες

Μέθοδοι διαχείρισης και αντιμετώπισης του στρες στα παιδιά

      Η ύπαρξη κοινωνικών δεξιοτήτων
      Οι καλές σχέσεις με φίλους και γονείς
      Το αίσθημα του ανήκειν σε μία ομάδα.
      Η αυτό-εκτίμηση και η θετική εικόνα για τον εαυτό.
      Το αίσθημα ασφάλειας στον τόπο κατοικίας.
      Μεθόδους αντιμετώπισης εστιασμένες στο συναίσθημα.
      Στρατηγικές εστιασμένες στο πρόβλημα (αυτές αυξάνουν με την ηλικία)
      Eνεργητική ακρόαση: όχι απλώς παροχή συμβουλών και απαγορεύσεις.
      Θετική επιβράβευση αναγνώριση των καλών στοιχείων και των επιτευγμάτων του παιδιού11.

Στην αντιμετώπιση του στρες των παιδιών τον σημαντικότερο ρόλο τον διαδραματίζει ο γονέας. Οι επιλογές των γονέων ή οι οικογενειακές και κοινωνικές συνθήκες που έχουν δημιουργήσει  αποτελούν βασικό παράγοντα στρες για το παιδί. Η αντιμετώπιση του στρες στην παιδική ηλικία, απαιτεί τη συνεργασία των γονέων και του ευρύτερου οικογενειακού περιβάλλοντος και της ομάδας των ειδικών, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του κάθε παιδιού και αποφεύγοντας τον στιγματισμό του παιδιού ως παιδί που ασθενεί ή είναι «προβληματικό» δεν πρέπει να βάζουμε ταμπέλα.

Πως μπορεί να βοηθήσει ο γονέας .

      Δημιουργία προϋποθέσεων για ένα δυνατό και υγιή οργανισμό
      Ενίσχυση της φυσικής άμυνας του οργανισμού (επαρκής ανάπαυση, σωστή διατροφή, ρουτίνα)
      Σωστά οργανωμένο σπίτι με πρόγραμμα και συμπεριφορές που αυξάνουν το αίσθημα ασφάλειας
      Ευαισθησία απέναντι στα αισθήματα του παιδιού παράλληλα, δυνατότητα να εκφράζει ελεύθερα τα συναισθήματα του.
     Ρεαλιστικές απαιτήσεις και προσδοκίες από το παιδί σε όλους  τους τομείς της ζωής του (σχολείο, σπορ, εξωσχολικές δραστηριότητες, φίλοι)
     Βοήθεια του παιδιού στις σχολικές δραστηριότητες στις περιπτώσεις που το παιδί έχει ανάγκη η μας ζητάει την βοήθειά μας
     Ατομική και ξεχωριστή διαπροσωπική σχέση και των δύο γονέων με το παιδί
     Διαφύλαξη του παιδιού από τρόπους σκέψεις με υψηλά επίπεδα στρες.
     Προστασία του παιδιού από στρεσογόνες καταστάσεις χωρίς όμως εκδήλωση υπερπροστατευτικής συμπεριφοράς
     Ατομική και ξεχωριστή διαπροσωπική σχέση και των δύο γονέων με το παιδί
     Διαφύλαξη του παιδιού από τρόπους σκέψεις με υψηλά επίπεδα στρες
     Διάλογος με το παιδί και προετοιμασία για καταστάσεις που ενδεχομένως να προκαλέσουν στρες

Εν κατακλείδι το παιδί επηρεάζεται από όλα όσα συμβαίνουν γύρω του είναι στο χέρι μας να διαχειριστούμε σωστά το στρες που βιώνει και είναι πολύ σημαντικό αν αναγνωρίσουμε κάποιο από τα παραπάνω αναφερόμενα συμπτώματα και δούμε ότι επιμείνει για αρκετό χρονικό διάστημα να αναζητήσουμε την βοήθεια κάποιου ειδικού ο διάλογος με το παιδί μας είναι πολύ σημαντικός και δεν πρέπει να προσπερνάμε δυσλειτουργικές συμπεριφορές . Όταν η κατάσταση ξεφεύγει από τον έλεγχό μας και βλέπουμε ότι δεν μπορούμε να βοηθήσουμε το παιδί μας να ξεπεράσει το στρες και του δημιουργεί επιμέρους προβλήματα στην καθημερινότητά του θα ήταν εύλογο να απευθυνθούμε σε κάποιον ειδικό που θα είναι σε θέση να μας κατευθύνει και θα μπορέσει να βοηθήσει.

Όλοι αγαπάμε τα παιδιά μας και θέλουμε το καλύτερο γι αυτά, υπό το πρίσμα αυτό και έχοντας πάντα ως γνώμονα και προτεραιότητα την καλή υγεία του παιδιού μας φροντίζουμε γι αυτά και δεν προσπερνάμε μία συμπεριφορά.

    

Βιβλιογραφία

1. Julie L. Gerberding, , Henry Falk, Ileana Arias, W. Rodney Hammond, Natalie C. Audage, (2008 )The Effects of Childhood Stress on Health Across the Lifespan is a publication of the National Center for Injury Prevention and Control of the Centers for Disease Control and Prevention.

2. Relier J. P. (2001).Influence of Maternal Stress on Fetal Behavior and Brain Development. Biology of the Neonate, 79 (3-4):168-171

3.Schuster et al., (2001). A National Survey of Stress Reactions after the September 11, 2001, Terrorist Attacks. The New England Journal of Medicine, 345(20): 1507-1512)

4.Post-traumatic stress reactions in children after the 1988 Armenian    earthquake.R S Pynoos,  A Goenjian, M Tashjian, M Karakashian, R Manjikian, G Manoukian, A M Steinberg and L A Fairbanks BJPsyc

5. Costello, Alaattin Erkanli, John A. Fairbank,  Adrian Angold (2002).The prevalence of potentially traumatic events in childhood and adolescence. Journal of Traumatic Stress, 15(2):99-112.

6. The United Nations Children’s Fund (UNICEF), 2006. Behind Closed Doors: The Impact of Domestic Violence on Children. Διαθέσιμο στο: http://www.violencestudy.org

7.Sandberg S. (2007)Childhood stress. In Fink G (ed), Stress encyclopedia. Elsevier Inc.

8.W T Boyce, M Chesney, A Alkon, J M Tschann, S Adams, B Chesterman, F Cohen, P Kaiser, S Folkman and D Wara(1995). Psychobiological creactivity to stress and childhood respiratory illness: Results of two prospective studies. Psychosomatic Medicine 57:411–426.

9. Boyce WT, Chesterman EA, Martin N, Folkman, S(1993) Immunologic changes occurring at kindergarten entry predict respiratory illnesses after the Loma Prieta earthquake. Journal of  Developmental & Behavioral Pediatrics 14:296–303

10. Seija Sandberg, James Y Paton,  Sara Ahola Donna C McCann David McGuinness, Clive R Hillary, Hannu Oja(2000). The role of acute and chronic stress in asthma attacks in children. The Lancet, 356 (9234): 982-987

11. Eve Brotman Band and John R. Weisz (1988) How to feel better when it feels bad: children’s perspective on coping with every day’s stress. Developmental Psychology,24: 247-253

 ** Αϊβουζίδη Μαρία - Κοινωνική Λειτουργός-Εθελόντριας στον ΓΟΝ.ΙΣ.

* Το Άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο www.gonis.org.gr κατόπιν της έγγραφής αδείας της Συγγραφέως  κας  Μ. Αϊβουζίδη -25 Δεκεμβρίου 2012 . Ευχαριστούμε την Εθελόντρια μας για την ευγενική παραχώρηση.