Η δημιουργία άγχους είναι αποτέλεσμα ενός γεγονότος το οποίο φοβίζει το άτομο και δημιουργεί ψυχική ταραχή και συναισθήματα αγωνίας, ανησυχίας και αδιεξόδου, αβεβαιότητας, καθώς και σκέψεις ενδεχόμενου κινδύνου και απειλής. Έχει υποστηριχθεί, πως το στρες είναι μία διαταραχή της ψυχολογικής ισορροπίας του ανθρώπου το οποίο μπορεί να προκαλέσει βλάβες προσωρινές ή οριστικές στους ομοιοστατικούς μηχανισμούς, οι οποίοι βοηθούν το άτομο να αγωνίζεται, να επιστρατεύσει και να οργανώνει τις δυνάμεις του. Από τη στιγμή, που απέναντι στην διαταρακτική επίδραση του στρες, ο άνθρωπος αδυνατεί να αναδιοργανώσει τις δυνάμεις του , με άλλα λόγια να αγωνιστεί για να αντιμετωπίσει το άγχος του, τότε η ελαττωματική αυτή αναδιοργάνωση , θα οδηγήσει σε γενική αποδιοργάνωση της συμπεριφοράς . Το άγχος σύμφωνα με την Φροϋδική διδασκαλία διακρίνεται σε :α. αντικειμενικό άγχος, φόβος οφειλόμενος σε εξωτερικό αίτιο β. νευρωτικό άγχος ,που προέρχεται από συνειδητές ενορμήσεις. Ο Freud , τονίζει , ότι το άτομο που βρίσκεται υπό το κράτος του άγχους παρουσιάζει δυσχέρειες όχι μόνο προς την εκμάθηση νέου υλικού αλλά διακατέχεται και από ανησυχητικές εκδηλώσεις όπως έμμονη, ανασταλτικότητα, φοβίες, διαταραχές του λόγου κ.α

Συμπτωματολογία

Οι ψυχολογικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει το παιδί στο σχολείο, μπορεί να εκδηλωθούν από τις πρώτες κιόλας ημέρες της φοίτησής του. Για μερικά παιδιά, η είσοδος στο σχολείο είναι ένα γεγονός γεμάτο σημαντικές αλλαγές στον τρόπο ζωής τους. Αποτελεί την πρώτη εμπειρία παρατεταμένης απομάκρυνσης από το σπίτι. Για πολλές συνεχείς ώρες κάθε εργάσιμης ημέρας, το παιδί απομακρύνεται, από τις γνωστές και οικείες συνήθειες του σπιτιού, από έναν τρόπο ζωής όλο παιχνίδι και ενα περιβάλον γεμάτο αγάπη και στοργή. Το παιδί με την είσοδό του στο σχολείο, μεταφέρεται από ένα σχετικά «κλειστό» σύστημα, όπου οι κανόνες και οι απαιτήσεις του είναι γνωστές και προβλέψιμες, σε ένα σύστημα «ανοιχτό», όπου η ζωή, τις πρώτες τουλάχιστον εβδομάδες, είναι γεμάτη από απροσδόκητα και απρόβλεπτα γεγονότα . Οι απαιτήσεις και οι εντάσεις του καινούριου περιβάλλοντος είναι πολλές. Το παιδί πρέπει να διαθέτει αρκετή ευελιξία και αυτοέλεγχο για να μπορέσει να τις αντιμετωπίσει. Η σχολική ζωή προβάλλει στο παιδί απαιτήσεις , ιδιαίτερα όσον αφορά στη συγκέντρωση της προσοχής του, την ικανότητα να κάθεται στη θέση του ήσυχο και να εργάζεται για την ολοκλήρωση του έργου που κάθε φορά αναλαμβάνει, οι οποίες του είναι ουσιαστικά πρωτόγνωρες. Αυτό που παίζει καθοριστικό ρόλο, είναι ο τρόπος με τον οποίο τι ίδιο το παιδί προσλαμβάνει και βιώνει , προσωπικά –υποκειμενικά , κάθε φορά το συγκεκριμένο ζήτημα. Κάτι που για ένα παιδί είναι θέμα ρουτίνας, για το άλλο μπορεί να αποτελεί μεγάλη δυσκολία. Μερικά παιδιά ξεκινούν την σχολική τους ζωή χωρίς δισταγμούς. Ατομικοί παράγοντες, όπως η προσωπικότητα του παιδιού, οι ιδιαίτερες συνθήκες στο εξελικτικό ιστορικό του παιδιού, όπως η καλή σωματική υγεία και ανατροφή του παιδιού, έχουν εξαιρετική σημασία. Αν σκεφτούμε ότι στη σχολική ζωή το παιδί έχει να αντιμετωπίσει ξένα πρόσωπα, νέες ιδέες και μαθήσεις, δεν πρέπει να μας φαίνεται καθόλου παράδοξο ότι τόσα πολλά παιδιά συναντούν δυσκολίες και παρουσιάζουν προβλήματα. Τα προβλήματα αυτά ποικίλουν από την απλή απέχθεια και την περιστασιακή απροθυμία του παιδιού να πάει στο σχολείο ως την ανυποχώρητη και, μερικές φορές , γεμάτα πανικό άρνησή του να συνεχίσει να πηγαίνει στο σχολείο. Πολλές φορές ένα σύμπτωμα μπορεί να αποτελεί φυσιολογική αντίδραση για μία ορισμένη ηλικία, να είναι δηλαδή μεταβατικής υφής, χωρίς επιπτώσεις στην ψυχική υγεία του παιδιού. Όπως ένα σωματικά υγιές παιδί είναι δυνατό να περάσει μία συνήθη παιδική ασθένεια, χωρίς να διαταραχθεί σοβαρά η σωματική του υγεία, έτσι και ένα ψυχικά υγιές παιδί μπορεί να παρουσιάσει συμπτώματα ελαφράς μορφής προβληματικής συμπεριφοράς, χωρίς σοβαρές συνέπειες στην ψυχολογική του ανάπτυξη . H σοβαρότητα των συμπτωμάτων του σχολικού άγχους Πολλές φορές ένα σύμπτωμα συμβαίνει να είναι σοβαρότερο και να αποτελεί τον αρχικό πυρήνα μεγαλύτερης διαταραχής. Τα συμπτώματα αυτού του είδους πρέπει να διαγνωστούν και να θεραπευτών εγκαίρως. Η σοβαρότητα ενός συμπτώματος εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες: α. Η συχνότητα εμφάνισης ενός συμπτώματος β. Η εμφάνιση συγχρόνως και άλλων συμπτωμάτων γ. Ο βαθμός απόκλισης του συμπτώματος από το μέσο-φυσιολογικό δ. Η ένταση του συνοδευτικού συναισθήματος ε. Η αδυναμία αποφυγής του συμπτώματος Στις περιπτώσεις αυτές πρέπει να ζητείται η γνώμη του ειδικού παιδοψυχίατρου ή παιδοψυχολόγου για μία έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία . Σχολική Φοβία και Σχολική Υποεπίδοση Η σχολική φοβία είναι ένα είδος ψυχονεύρωσης που χαρακτηρίζεται από έντονο ψυχικό άγχος, το οποίο δεν αιτιολογείται από τις καταστάσεις. Είναι μία βαθύτερη ψυχική διαταραχή, η οποία εκδηλώνεται ως απέχθεια προς το σχολείο. Μπορεί να εκδηλωθεί σε οποιοδήποτε σημείο της σχολικής φοίτηση . Το μεγαλύτερο ποσοστό εμφανίζεται στην Α’ και Β’ τάξη του Δημοτικού σχολείου. Δεν πρέπει να συγχέουμε τη σχολική φοβία με τις πρώτες αρνητικές αντιδράσεις που εκδηλώνει το παιδί όταν πρωτοπηγαίνει στο σχολείο. Όπως είναι γνωστό το παιδί δείχνει έναν ενστικτώδη φόβο προς το άγνωστο, το καινοφανές. Επίσης, δεν πρέπει να συγχέουμε την σχολική φοβία με άλλους συγκεκριμένους και πραγματικούς φόβους που εκδηλώνει το παιδί για το σχολείο όπως για παράδειγμα φόβος για κάποιο διαγώνισμα. Από την πλευρά της αντιλογίας , η σχολική φοβία θεωρείται ως μία οξεία εκδήλωση ενός μόνιμου άγχους αποχωρισμού. Στις οικογένειες όπου η μητέρα(συχνότερα) είναι υπερπροστατευτική το παιδί δεν ενθαρρύνεται να αποκτήσει αυτονομία και πρωτοβουλία και γίνεται εξαρτημένο. Σε μία τέτοια σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ μητέρας και παιδιού, το άγχος του αποχωρισμού που αποτελεί μια φυσιολογική αναπτυξιακή εκδήλωση κατά το 2ο έτος της ηλικίας, αντί μετά το 18ο μήνα να ατονήσει και να εξαφανισθεί, μονιμοποιείται και επαυξάνεται. Η φοίτηση του παιδιού στο σχολείο αποτελεί απειλή για τη στενή αυτή σχέση με αποτέλεσμα να βιώνεται, τόσο εκ μέρους της ίδιας της μητέρας (συχνότερα) όσο και εκ μέρους του παιδιού , έντονο άγχος και ανασφάλεια. Αυτό το άγχος του αποχωρισμού μετατοπίζεται από την πραγματική του πηγή, την απομάκρυνση από το σπίτι, σ ΄ ένα ερέθισμα που είναι το σχολείο, το οποίο μέχρι χθες ήταν ουδέτερο. Το συναίσθημα αυτό έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να εκδηλωθεί ή να ενταθεί όταν συνυπάρξουν και άλλοι παράγοντες όπως ένα αυταρχικός και τιμωρητικός δάσκαλος , πολυπληθείς τάξεις κ.ά. Οι διάφορες εκδηλώσεις της σχολικής φοβίας, είτε είναι ψυχοσωματικά συμπτώματα, είτε αιτιάσεις για το σχολείο, αποβλέπουν κυρίως στο να πείσουν τους γονείς να επιτρέψουν στο παιδί να μην πάει στο σχολείο. Σε όλες αυτές τις εκδηλώσεις κοινό ψυχολογικό υπόστρωμα είναι το άγχος του αποχωρισμού που βιώνει το παιδί. Ο υποκαταστατικός αυτός ρόλος των εκδηλώσεων του παιδιού φαίνεται και από το γεγονός ότι τα συμπτώματα του σχολικού άγχους εμφανίζονται κυρίως λίγο πριν την ώρα που το παιδί πρέπει να πάει στο σχολείο και εξαφανίζονται ευθύς ως ληφθεί η απόφαση να μείνει στο σπίτι. Στο μεσοδιάστημα το παιδί συνήθως νιώθει καλά, παίζει και εργάζεται αποδοτικά. Τα συμπτώματα όμως αυτά δεν είναι δυνατόν να αγνοηθούν γιατί το παιδί στην προοπτική ότι θα πάει στο σχολείο, νιώθει τόσο αφόρητο άγχος, ώστε αν εξαναγκαστεί, παρά τις διαμαρτυρίες του, να πάει στο σχολείο, συνήθως αρρωσταίνει με αποτέλεσμα ο δάσκαλος να εξαναγκάζεται να το στέλνει στο σπίτι. Επίσης, οι αιτιάσεις του παιδιού για το δυσμενές σχολικό περιβάλλον, είναι περισσότερο εκλογικεύσεις και όχι πραγματικοί λόγοι για το άγχος του προς το σχολείο . Τα γεγονότα που συνήθως προηγούνται της εκδήλωσης του σχολικού άγχους και είναι: αλλαγή σχολείου, αρρώστια ή θάνατος ενός γονέα, ασθένεια, ατύχημα ή εγχείρηση του ίδιου του παιδιού που το αναγκάζει να νοσηλευτεί στο νοσοκομείο ή να μείνει στο σπίτι. Αν ρωτήσουμε τα ίδια τα παιδιά να μας δώσουν κάποια εξήγηση γιατί δεν μπορούν να πάνε στο σχολείο, αυτό που συνήθως αναφέρουν –αν τελικά απαντήσουν – είναι ο φόβος τους μήπως πάθει κανένα κακό η μητέρα τους, όσο αυτά λείπουν στο σχολείο, ο φόβος τους μήπως γελοιοποιηθούν ή μήπως κακοποιηθούν από κάποιους συμμαθητές τους. Συχνός, επίσης, είναι και ο φόβος της σχολικής αποτυχίας. Η αιτία για την άρνηση του παιδιού να πάει σχολείο είναι κάτι πολύ σοβαρότερο. Έτσι , όταν λέμε ότι το παιδί έχει σχολικό άγχος, υποδηλώνουμε κάποιον έντονο παράλογο φόβο, σχετικά με κάποιες πτυχές της σχολικής ζωής. Αυτό που χαρακτηρίζει τις αντιδράσεις άγχους είναι ότι η έντασή τους είναι δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με την πραγματική αγχογόνο κατάσταση. Το παιδί μπορεί στην πραγματικότητα να μην φοβάται τίποτα απ’ όσα αναφέρθηκαν. Σε πολλές περιπτώσεις είναι ο φόβος να αποχωριστεί τους γονείς του και όχι ότι υπάρχει στο σχολείο κάτι συγκεκριμένο που το ενοχλεί. Το παιδί που έχει πετύχει ικανοποιητική εμπιστοσύνη, αυτονομία και πρωτοβουλία και είναι έτοιμο να επιδοθεί στις σχολικές απαιτήσεις και στην παραγωγικότητα δεν θα συναντήσει δυσκολίες στο σχολείο. Αν όμως το παιδί έχει μεγαλώσει σ΄ ένα οικογενειακό περιβάλλον που δεν του καλλιέργησε το συναίσθημα της αυτοπεποίθησης αλλά το φόβο και την εξάρτηση , δεν θα κατορθώσει να ικανοποιήσει την ανάγκη για εργασία στο σχολείο και παραγωγικότητα, θα αποκτήσει συναισθήματα κατωτερότητας και θα οδηγηθεί σε υποεπίδοση στις σχολικές του υποχρεώσεις. Επίσης, παρατηρείται ότι η πραγματοποιούμενη πρόοδος είναι συστηματικά χαμηλότερη της αναμενόμενης με βάση το νοητικό πηλίκο . Στις περιπτώσεις αυτές παρεμβάλλονται άλλοι ατομικοί και κοινωνικοί παράγοντες, οι οποίοι παρακωλύουν την πλήρη αξιοποίηση του νοητικού δυναμικού του παιδιού. Αιτία είναι η αδυναμία του παιδιού να προσαρμοστεί στο κοινωνικό περιβάλλον του σχολείου ή σε πολλές περιπτώσεις οι υπερβολικές απαιτήσεις των γονέων. Ο υπερβολικός φόρτος των σχολικών και εξωσχολικών μαθημάτων, ενδέχεται να του επιφέρουν άγχος και κάποιοι νοητική κυρίως κόπωση. Συχνά τα αίτια οφείλονται και σε οργανικές παθήσεις όπως οι παθήσεις της όρασης και της ακοής ή πιθανόν σε αναιμία, αϋπνία κ.α. Όπως τονίζει ο S.Freud , το άγχος είναι η κατάσταση εκείνη που επηρεάζει τη μάθηση. Το άτομο που βρίσκεται υπό την κυριαρχία του άγχους, όχι μόνο δυσχεραίνεται προς εκμάθηση νέου υλικού, αλλά και αυτά τα οποία ήδη έχει μάθει μόνο πλημμελώς μπορεί να αναπλάσει και να αξιοποιήσει. Για την αποτροπή των δυνάμεων επιπτώσεων του άγχους στην μάθηση, συνιστάται κατάλληλη μεταχείριση, ανάλογα προς τη μορφή του άγχους. Το οικογενειακό περιβάλλον, άλλωστε, με το πλήθος των μαθησιακών και άλλων ερεθισμάτων και των μορφωτικών εμπειριών που παρέχει στο αναπτυσσόμενο άτομο , επηρεάζει τη νοητική ανάπτυξη και την επίδοση του παιδιού σημαντικά. Ο ρόλος της οικογένειας στην αντιμετώπιση του σχολικού άγχους και τη βελτίωση της σχολικής επίδοσης Το οικογενειακό περιβάλλον παίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο στον καθορισμό της σχολικής επίδοσης του παιδιού. Αν οι γονείς ενθαρρύνουν, από νωρίς την τάση του παιδιού για ανεξαρτησία, συγχρόνως, ενισχύουν με την στάση τους αυτή και το ενδιαφέρον του για υψηλές επιδόσεις σε πνευματικά έργα. Το ενδιαφέρον που δείχνουν οι γονείς για τις επιδόσεις του παιδιού σε όλες τις φάσεις της ζωής του, παίζει σημαντικό ρόλο για τη στάση που τηρεί το παιδί στην επιδίωξη της επιτυχίας. Το έκδηλο ενδιαφέρον των γονέων είναι κάτι το απολύτως αναγκαίο και αποτελεί σημαντική ενίσχυση για το παιδί. Αν οι γονείς δεν επιβραβεύουν το παιδί για τα επιτεύγματά του, αν διαρκώς του αφαιρούν την αυτοπεποίθηση και προτιμούν να αναλαμβάνουν οι ίδιοι πρωτοβουλίες για εκείνο, το παιδί θα αποθαρρυνθεί και θα εγκαταλείψει τις προσπάθειές του. Το παιδί με χαμηλή αυτοεκτίμηση γίνεται ιδιαίτερα ευάλωτο στην αποτυχία και αποσύρεται από κάθε απαιτητική δραστηριότητα. Για ορισμένα παιδιά η αποτυχία επιβεβαιώνει αυτό που ήδη γνωρίζουν , ότι δηλαδή δεν τα καταφέρνουν με αποτέλεσμα να εγκαταλείπουν κάθε προσπάθεια. Το οικογενειακό περιβάλλον διαμορφώνει τις διανοητικές, κοινωνικές και συναισθηματικές προδιαθέσεις των παιδιών. Τα σημαντικά πρόσωπα της οικογένειας οφείλουν να βοηθήσουν το παιδί στην απόκτηση ανεξαρτησίας και αυτοελέγχου. Και οι δύο γονείς πρέπει να μην είναι κυριαρχικοί και υπερπροστατευτικοί, αλλά στοργικοί με μία θετική στάση απέναντι στο σχολείο και στη μόρφωση, την οποία θα μεταβιβάσουν και στο παιδί. Πρέπει μέσα από τον κώδικα επικοινωνίας της οικογένειας να περνούν και οι τομείς της μάθησης, οι οποίοι θα προσανατολίσουν τα παιδιά στις σχολικές απαιτήσεις. Εάν το παιδί είναι εξοικειωμένο με το σύστημα επικοινωνίας του σχολείου και τους κανόνες μάθησης που μεταδίδει αυτό το σύστημα, τότε η σχολική εμπειρία είναι πηγή κοινωνικής και μορφωτικής ανάπτυξης για το παιδί , το οποίο με τη σειρά του οδηγείται και σε ικανοποιητικές επιδόσεις . Ας μην ξεχνάμε ότι όλοι οι γονείς είναι «μαθητές» με την έννοια ότι πρέπει να μάθουν μέσα στο «σχολείο της σκληρής καθημερινής πραγματικότητας» ότι αφορά στις ψυχολογικές δυσκολίες που είναι συνδεδεμένες με την παιδική ηλικία και να βοηθούν το παιδί τους να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά κάθε δύσκολη κατάσταση. Εάν όμως η ένταση, η συχνότητα και η διάρκεια μιας συμπεριφοράς που δημιουργεί δυσκολίες στη σχολική ζωή είναι μεγάλη τότε οι γονείς θα πρέπει να απευθυνθούν σε ειδικούς και να ζητήσουν επιστημονική υποστήριξη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Olive Banks (1987). Η κοινωνιολογία της εκπαίδευσης., Θεσσαλονίκη: Παρατηρήση Martin Herbet (1990). Ψυχολογικά Προβλήματα Παιδικής Ηλικίας (τ.Α) Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα Αχιλλέας Γ. Καψάλης (1983) Παιδαγωγική ψυχολογία. Θεσσαλονίκη:Αφοί Κυριακίδη. Ι.Γ. Μαρμαρινού (1983). Προσωπικότητα και Αποκλίνουσα νόηση. Νέα Παιδεία, 28. (45-58). M. Montessori (1983) Θεμελιώδεις αρχές και Ιδέες στην Παιδαγωγική. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. Virginia Satir (1990). Πλάθοντας Ανθρώπους. Αθήνα:Κέδρος. Φραγκουδάκη Άννα (1985). Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης. Αθήνα: Παπαζήση.

* Το άρθρο της Φιλολόγου κας Ζάνη Φανής "Άγχος και Σχολική επίδοση" δημοσιεύεται στο Ιστιοχώρο του ΓΟΝ.ΙΣ. με την γραπτή άδεια της.